Swing. Ειναι η νεα μόδα που έχει συνεπάρει πολλούς “ψαγμένους“ νέους και νέες. Αυτή η hipsterικη αναβίωση ενός μεσοπολεμικού μουσικού είδους μετρά πάνω απο 10 ομάδες σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη που σκοπό έχουν να κάνουν μόδα το swing στη σημερινή πραγματικότητα. Διάλεξαν το swing γιατί, λένε, είναι ένας . Ειναι η νεα μόδα που έχει συνεπάρει πολλούς “ψαγμένους” swi χορός ιδανικός για διασκέδαση και γνωριμίες – αφού χορέυεται με ζευγάρια. Ο εύθυμος ρυθμός του τους βοηθά να καταπολεμήσουν την μιζέρια της οικονομικής κρίσης που κινδυνεύει να τους ρίξει σε κατάθλιψη. Κάποιες και κάποιοι από αυτούς θέλουν να δώσουν και αυτό το κοινωνικοπολιτικό άρωμα στην ετεροχρονισμένη μόδα που προτείνουν. Κάνουν μια συσχέτιση της εποχής που το swing υπήρξε στην Αμερική: της ύφεσης του ‘30 και της σημερινής ελλάδας της κρίσης. Εξού και ένα απο τα σλόγκαν που έχουν χρησιμοποιήσει ήταν: “χορέυοντας ενάντια στην κρίση”.
Σε ότι αφορά την ιδέα του χορού ενάντια στην κρίση δεν έχω να πω και πολλά. Ισως που θυμίζει λίγο την παροιμία “νηστικό αρκούδι δεν χορέυει”. Αυτό όμως που αξίζει να μας απασχολήσει είναι η διάθεση σύγκρισης της ελλάδας του σήμερα με την Αμερική του ‘20 και του ‘30. Ειδικα όταν αυτή η σύγκριση γίνεται με γνώμονα την οικονομία. Το γεγονός ύφεση τότε εκεί – κρίση τώρα εδώ μάλλον δεν είναι αρκετό. Η οικονομική δυσπραγία μπορεί έτσι ξεκάρφωτη να παρομοιάσει και την Ιρλανδία με την Αϊτή κλπ κλπ. Με την οικονομίστικη ηγεμονία στο μυαλό δεν θα καταφέρουμε να πάμε μακριά. Αν δούμε λίγο πιο προσεκτικά την κοινωνική πραγματικοτητα εκεί τότε και εδώ τώρα θα βρούμε λιγότερες ομοιότητες και περισσότερες διαφορές. Η κουλτούρα της πολυπολιτισμικής Αμερικής του ‘30 και της ελλάδας των “γηγενών” ελλήνων του 2013 (σαν εθνική αφήγηση και οχι σαν πραγματικότητα) μοιάζει απάντρευτη. Παρόλα αυτά μπορεί και να υπάρχουν κάποιες ομοιότητες. Ας αφήσουν τα ντοπια swing kids, τα οικονομίστικα που μπερδέυουν και ας δούν την μεγαλύτερη εικόνα της εποχης του ‘30 (άλλωστε το swing και η jazz που τους ενδιαφέρει ειναι κοινωνική κατασκευή και οχι οικονομική).
Το swing γεννήθηκε σε μια χώρα μεταναστών και απελεύθερων σκλάβων και πήρε λόγο ύπαρξης και νόημα απο τις κουλτούρες αυτών των “κάτω” κοινωνικών στρώματων. Ενώ στην ελληνική του αναβίωση εξυπηρετεί μια trendy μεσοαστική ελληνική νεολαία Αν λοιπόν θέλουμε να αναβιώσουμε το swing στο αστικό τοπίο της ελλάδας θα πρέπει να δούμε το αστικό τοπίο της Αμερικής του ‘20 λίγο πιό προσεκτικά. Το swing γεννήθηκε σε εναν κόσμο λευκού πουριτανισμού και ριζωμένου ρατσισμού (αυτό δεν μας θυμίζει ελλάδα;) και ήρθε σε αντιπαράθεση όχι με την φτώχεια και την ύφεση αλλα με τον ρατσισμό και τον ναζισμό (και απ’ αυτά τα δυό έχουμε). Έτσι, ίσως μπορεί να γίνει μια σύγκριση με την ελληνική μας πραγματικότητα.
Θα δούμε παρα κάτω, λοιπόν, κάποια λίγα για το πώς το swing αποτέλεσε το πάντρεμα τόσο πολλών και διαφορετικών πολιτισμικών καταβολών στην Αμερική και πώς αυτη η ιδιότητά του το έκανε τοσο ελκυστικό στους αντιρατσιστές και γενικά στους προοδευτικούς της Αμερικής και της Ευρώπης και συγχρόνως τόσο μισητό στους ναζί.
Η ΑΡΧΗ: ΑΦΡΙΚΗ-ΑΜΕΡΙΚΗ
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Τα blues γεννιούνται μέσα στα αγροτικά κάτεργα του αμερικάνικου νότου.Οι σκλάβοι τραγουδούν για την νοσταλγία της Αφρικής και για την μαρτυρική καθημερινότητα τους κάτω απο τον ζυγό των λευκών. Τους στίχους αυτών των τραγουδιών συνοδέυει μια μουσική πρωτόγνωρη για τα ευρωπαϊκά στάνταρ της εποχής. Για πρώτη φορά στην μουσική ο ρυθμός γίνεται σημαντικότερος της μελωδίας και αυτή η επανάσταση στη φόρμα καθορίζει στην ουσία την γέννηση της σύγχρονης μουσικής (ο μουσικός πολιτισμός του εικοστού αιώνα είναι μια προσφορά της Αφρικής).Ο βασιλιάς ρυθμός πλέον διαμορφώνει όλα τα μουσικά ακούσματα. Ετσι οι “άτονοι” εκκλησιαστικοί ύμνοι μετατρέπονται απο τους αφροαμερικάνους σε ζωηρά (και ρυθμικά) gospel και μετά απο αυτό σειρά έχει η jazz. Εδω ακόμα και χωρίς στίχους υπάρχει η δυνατότητα κρατώντας ενα ρυθμό “τέμπο” ένα ή και περισσότερα όργανα να αυτοχεδιάσουν, στην ουσία δηλαδή να τραγουδήσουν σε ελέυθερη φόρμα (“καμιά νότα δεν είναι λάθος”- Μiles Davis).
Ας έρθουμε τώρα στο swing, το οποίο είναι είδος της πρώιμης jazz της Νέας Ορλεάνης, που συμπεριέλαβε στον ρυθμό του όποια μουσική κουλτούρα έφερνε ο κάθε μετανάστης απο τον τόπο καταγωγής του. Το swing είναι η δημιουργική ζήλεια των λευκών για την μουσική των μάυρων. Στον ρυθμό του χωράνε και επαναδιαμορφώνονται όλα τα μουσικά είδη, το γαλλικό φόλκ, οι πόλκες, το γερμανικό leed,η αμερικάνικη και ιρλανδική φόλκ,η τσιγγάνικη μουσική και φυσικά τα εβραικά κλέσμερ και γίντις τραγούδια (τα οποία αποτελούν απο μόνα τους ενα μπουκέτο αμέτρητων ήχων της μέσης ανατολής, των βαλκανίων, της Ρωσίας και της κεντρικής ευρώπης). Με λίγα λόγια το swing δεν είναι ενα είδος μουσικής, είναι ένας τρόπος να παίζεται η μουσική. Για να καταφέρει ενας λευκός να παίξει swing τότε, εκτός απο την δεξιοτεχνική του κλάση, έπρεπε να κάνει, ακόμα και ακούσια, μια πολιτική παραδοχή: να παραδεχτεί το μεγαλείο της μάυρης τέχνης (και ψυχής) και να ξεπεράσει την όποια ρατσιστική προκατάληψη περί πολιτισμικής καθαρότητας. Να βάλει την μουσική πάνω απο την ρατσιστική προκαταληψη. Όσο καλύτερα το έκανε αυτό τόσο καλύτερα θα μπορούσε να σουινγκάρει. Όταν κάποια λευκή κυρία ρώτησε τον Louis Armstrong: “Μα κύριε Armstrong τι είναι τελικά το swing;” εκείνος της απάντησε: “κυρία μου αν ρωτάτε δεν θα μάθετε ποτέ”. Το swing στην Aμερική δεν πολιτικοποιήθηκε ποτέ καθ’εαυτό, αυτό που συνέβη ήταν ότι εμπορικοποιήθηκε, για την ακρίβεια κατέκτησε την αμερικάνικη αγορά του θεάματος. Οι λευκοί “έκλεψαν” την μουσική των μαύρων και την έβαλαν στα λαμπρότερα σαλόνια τους, έντυσαν με αυτή τα ακριβότερα μιούζικαλ του Hollywood. Με αυτόν τον ανορθόδοξο, ίσως, για μαρξιστές τρόπο, η αφροαμερικάνικη κουλτούρα αναγνωρίστηκε μέσω του καπιταλισμού απο τους λευκούς σαν ξεχωριστή και σημαντική αλλά κυρίως ως ελκυστική. Πέτυχε έτσι μια πρώτη μικρή πολιτική νίκη. Oι πολυπληθείς swing ορχήστρες είχαν άλλες λευκό και άλλες μαύρο αρχιμουσικό (π.χ. Count Beasie, Lionel Hampton: μαυροι, Αrtie Sahaw, Glen Miller λευκοι) και οι συνεργασίες μαύρων και λευκών σουίνγκερς έγιναν συχνές (ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Jimmy Dorsey, λευκός μουσικός με δική του μπάντα που συνεργάστηκε σαν σολίστας στην μπαντα του Duke Ellington). Το swing παρόλα αυτά ήταν μουσική για την διασκέδαση κυρίως των λευκών, μιας και δεδομένης της οικονομικής ανισότητας κατά των μάυρων οι λευκοί κυρίως αποτελούσαν το αγοραστικό της κοινό. Μέρος, όμως, αυτού του κοινού των λευκών εξελίχθηκε στην γενιά μπίτνικ που είχε σαφείς αντιρατσιστικές αναφορές και αργότερα των “παιδιών” τους στην δεκαετία του ‘60 που συνάρθρωσαν το κίνημα των λευκών αντιρατσιστών που έδρασαν αλληλλέγυοι στους μαύρους ακτιβιστές ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις. Σε αυτούς τους λευκούς αντιρατσιστές η jazz (μαζι με την folk) αποτελούσε κάτι σαν κινηματικό ύμνο. Συμπερασματικά, η συμβολή της jazz και του swing στην υπόθεση τον μαύρων στην Αμερική μέχρι τα μέσα του ‘50 ( την περιοδο του swing) λειτούργησε μάλλον εξευμενιστικά για την εικόνα που οι λευκοί είχαν για τους μαύρους παρά επαναστατικά για τους ίδιους τους μαύρους. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, οι μαύροι μουσικοί, όλο και πιο συνειδητοποιημένοι, εκαναν διαδοχικές προσπάθειες να ξεφεύγουν ενα βήμα πιο μπροστά στην μουσική τους όταν οι λευκοί που τους ακολουλουθούσαν τους έφταναν. Έτσι η μαύρη μουσική πέρασε στα τέλη του ‘50 απο το swing στο be bop και, οταν οι λευκοί άρχισαν να καταλαβαίνουν και να ακολουθούν και αυτό το (πιο afro) μουσικό είδος, μεταπήδησε στο hard bop. Εδώ οι μαύροι μουσικοί hard bopers έχουν πλήρη πολιτική συνείδηση αυτού που κάνουν αφού δημιουργούν ενα μουσικό είδος αντιεμπορικό. Καθορίζουν, για πρώτη φορά οι ίδιοι, το κοινό που απευθύνονται, που δεν είναι πια η pop μάζα αλλά οι μαύροι συνειδητοποιημένοι και περήφανοι για το χρώμα και την καταγωγή τους (δηλαδή ούτε όλοι οι μαύροι λόγω καταγωγής αλλά μόνο αυτοί οι που δηλώνουν περήφανοι για αυτήν) και οι λευκοί πολιτικοποιημένοι αντιρατσιστές.
Η ΕΥΡΩΠΗ
Στην ευρώπη η jazz έρχεται με το swing. Από τα τέλη του ‘20, οι αμερικάνικες big bands ολο και συχνότερα περνούν τον Ατλαντικό και περιοδέυουν στην Αγγλια και στην Γαλλία κυρίως, αλλά και στην ιταλία και στη γερμανία. Ετσι δημιουργείται μια νέα αγορά για το swing. Κάποιοι αμερικάνοι σουίνγκερς, μάλιστα, μετακομίζουν στην ευρώπη (Cole Porter) και δημιουργούν μια μόνιμη “σχολή” swing μουσικής που δεν αργεί να παράγει ευρωπακές μπάντες (στην Αγγλία δημιουργείται μια μεγάλη swing σκηνή στην οποία οι μαύροι άγγλοι μουσικοί έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο: Leslie Thompson, Dink Johnson). Αν για τους λευκούς αμερικάνους μουσικούς οι μαύροι σουίνγκερς ήταν ιδανικοί δάσκαλοι, για τους ευρωπαίους μοντέρνους μουσικούς αποτελούν γκουρού. Οι πρώτοι ευρωπαίοι σουίνγκερς (Jango Reinhardt, Hans Rehmstedt, Paul Abraham) δεν είναι άλλοι απο τους κοσμοπολίτες τσιγγάνους και εβραίους.
Για το ευρωπαϊκό κοινό, που είχε την “παιδεία” της αποικιοκρατικής υπεροψίας, οι μαύροι μουσικοί αποτελούσαν μάλλον ενα εξωτικό φρούτο προς τέρψη του. Αυτο συνέβαινε κυρίως με τους ματσωμένους μεσήλικες που είχαν συνηθίσει να αγοράζουν (ή να κλέβουν) ό,τι πιο εξωτικό και οριεντάλ για τις μαγικές αυλές τους. Στην νεολαία όμως το swing κάνει μια μικρή επανάσταση και δημιουργεί ένα παθιασμένο κοινό που διψάει, μετά το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και μέσα στην οικονομική ύφεση, για ψυχαγωγία. Αυτο το νεανικό κοινό αγοράζει δίσκους, οργανώνει πάρτυ και διακοσμεί τα δωμάτια του με φωτογραφίες μαύρων, τσιγγάνων και εβραίων “ινδαλμάτων”.
ΟΙ ΝΑΖΙ ΚΑΙ ΤΟ SWIGN
Στην γερμανία της δεκαετίας του ‘30, με τους ναζί στην εξουσία, στοιχειοθετείται η γλαφυρότερη απόδειξη του πόσο αντιρατσιστική ήταν για τον τόπο και τον χρόνο της η μουσική swing. Στα μεγάλα αστικά κέντρα της γερμανίας, Μόναχο, Φρανκφούρτη, Βερολίνο, η μουσική swing κατακτά μεγάλο μέρος της νεολαίας και δημιουργείται ενα κίνημα που, σε πλήρη αντίθεση με την ναζιστική προπαγάνδα, ζει για το χορό και την διασκέδαση κι όχι για τον εθνικισμό και τον πόλεμο. Κοροϊδεύει ανοιχτά τους ναζί και την νεολαία τους για τον γελοίο μιλιταρισμό τους και την ηδονή της πολεμικής προετοιμασίας και προσμονής που προέτασσαν σαν την ύψιστη ψυχαγωγία. Αντέτειναν σε όλα αυτά την χαρά της διασκέδασης για την διασκέδαση. Ο στίχος ενός γερμανικού swing τραγουδιού είναι κατατοπιστικός:
“Crew-cut and big ears,
This way the HJ (Hitler Youth) was born!
Long hair, tango stepThe HJ can’t keep pace.
O-ho, o-ho!
You can hear it everywhere –
The HJ has got to go!”
Τα swing kids δημιουργούν την δική τους αργκό – ο χαιρετισμός των ναζι heil hitler ή zieg heil – παρωδείται σε swing heil – το δικό τους ντύσιμο είναι ατημέλητο με αγγλικές και αφροαμερικάνικες επιρροές και μαλλιά ακούρευτα με τσουλούφια που πέφτουν στο πρόσωπο – σε αντίθεση με το κυρίαρχο πρότυπο του ομοιομορφίας των στολών της ναζιστικής νεολαίας και των στρατιωτικών κοντοκουρεμένων κεφαλιών. Τα κορίτσια απορρίπτουν τα ψιλοτάκουνα γοβάκια και τα στενά φορέματα της ευρωπαϊκής αστικής μόδας και τα αντικαθιστούν με φαρδείς ποδόγυρους και χαμηλά παπούτσια ιδανικά για χορό. Τα swing kids προπαγανδίζουν την δική τους άποψη για τη ζωή πέρα απο τα πρότυπα ζωής στρατοπέδου που το καθεστώς επέβαλε σαν την ιδανική παιδεία-προετοιμασία των αυριανών πειθήνιων δολοφόνων. Αυτές οι νεαρές και νεαροί ανυπόταχτοι χαλούσαν τα σχέδιά των ναζί με λίγα λόγια. Τα swingkids αντιπροσώπευαν για τους ναζί την διεφθαρμένη νεολαία απο “ξένες” (αγγλικές) επιρροές που άκουγε και χόρευε την μουσικη της ζούγκλας. Οι ίδιοι οι ναζί τα λένε καλύτερα: “Επικίνδυνες ομάδες για το ράϊχ που αυτοαποκαλούνται swing youth εχουν αναφερθεί σε πολλά σημεία της χώρας. Αυτές οι κλίκες συμπεριφέρονται με ναρκισιστικό εγωισμό (αδιαφορία για το ράϊχ) και απαρτίζουν αντικοινωνικές συμμορίες. […] Αφού απαγορεύτηκαν τα πάρτυ στο Harlem club στη Φρανκφούρτη, αυτά διοργανώνονται σε σπίτια οπου πολλά νεαρά άτομα, κορίτσια είχαν επαναλαμβανόμενες σεξουαλικές επαφές […] Οι λαθεμένες ιδέες τους για την προσωπική ελευθερία […] κατα την άποψη τους η αλληλοβοήθεια ξένων, γερμανών και εβραίων θα βοηθήσει την γερμανία […].”
Τα παιδιά του swing δεν είχαν στο σύνολο τους αντιναζιστική δράση, πέρα απο τον χλευασμό της ναζιστικής κοσμοθεωρίας και την αδιαφορία τους για το ρατσισμό και την ευγονική θεωρία. Στην ουσία κυνηγήθηκαν γιατι χάλαγαν την σούπα της αποδοχής που έχαιραν οι ναζί και οι θεωρίες τους απο όλο και μεγαλύτερο μέρος της γερμανικής κοινωνίας. H ανοχή του ναζιστικού κόμματος στο swing σταδιακα συρρικνώνεται. Το ‘33, με την δημιουργία της ναζιστικής νεολαίας, εξαφανίζονται οι δίσκοι μαύρων και εβραίων καλλιτεχνών από τα ράφια των καταστημάτων. Τον Σεπτέμβριο του ‘35, με τους νόμους της νυρεμβέργης, απαγορεύεται και η συμμετοχή εβραίων και μαύρων μουσικών σε οποιαδήποτε μουσική μπάντα, από την κλασική μουσική μέχρι το swing. Μετά τον Μάρτιο του ‘42 οι εβραίοι μουσικοί στέλνονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Bergen Belsen, Buchenwald, Sachenhausen και Auschwitz για να δολοφονηθούν. Σε ό,τι αφορά την αμιγή γερμανική νεολαία που ακούει swing, το καθεστώς απαγορεύει το swing ρεπερτόριο από τις δημόσιες σκηνές – έτσι τα πάρτυ πλέον διοργανώνονται κρυφά: σε σπίτια ή στο πίσω μέρος καφενείων. Αυτά μέχρι το ‘44 που οι ναζί εξαπολύουν γενική καταστολή στην swing youth. Τα παιδιά του swing συλλάμβανονται και βασανίζονται. Πολλά στέλνονται σε στρατόπεδα εργασιας για νέους (jugendsdschutzlager). Mέσα στο κλίμα τρομοκρατίας που δημιουργείται πολλά αγόρια και κορίτσια αυτοκτονούν.
Μέχρι την κατάληψη της γερμανίας απο τους συμμάχους τα παιδιά του swing (όσα δεν έχουν αποκηρύξει ή επιστρατευτεί, που είναι και η πλειοψηφία) παραμένουν φυλακισμένα. Ακόμα κι εκεί κάποια εξακολουθούν και γράφουν τραγούδια swing βέβαια.
‘’Bergedorf (μια φυλακή για την “διεφθαρμένη” νεολαία στο Αμβούργο)
is no prison, no Sing Sing,
Bergedorf is the fortress for the Swing,
Bergedorf is a silent Nazi place,
where they send the cultural scene of the old English ‘Hot’!
Αν τέλος υπάρχει μια αναγκαιότητα να ξανασκεφτούμε το swing σήμερα, αυτή δεν ειναι η οικονομική κρίση. Αν θέλουμε να πολεμήσουμε κάτι στο σήμερα με όπλο το swing αυτό ειναι ο ρατσισμος των ελλήνων που πηγάζει απο την φενάκη της πολιτισμικής μοναδικότητάς τους. Το swing αποδεικνύει πως η καλύτερη τέχνη είναι η μπάσταρδη τέχνη. Πως ο καλύτερος τρόπος να παράξει πολιτισμό μια κοινωνία είναι αυτός να ειναι αντιπροσωπευτικός του πολιτισμού των ανθρώπων που ζουν εντός της.
Σημειώσεις
1. Η πολιτισμική ισοτητα αποτελεσε βήμα κατά του ρατσισμου στην Αμερική (έστω και αν τις περισσότερες φορές παραμένει στους τύπους). Αντίθετα στην ελλάδα δεν έχει γίνει κανένα τέτοιο βήμα (ούτε στους τύπους): ο αντιρατσισμός νοείται σαν την βοήθεια που προσφέρουν οι “πολιτισμένοι” στους “κατώτερούς τους πολιτισμικά” μετανάστες.
2. Εξαίρεση αποτελεί το Μόναχο. Εκεί, παιδιά του swing ήρθαν σε επαφή με την αντιναζιστική ομάδα weiβe rose (white rose), την μόνη αντικαθεστωτική ομάδα που έδρασε στην γερμανία των ναζι, τον σκληρό πυρήνα της οποίας αποτελούσαν έντεκα φοιτητές (η μία ήταν γυναίκα: η Sophie Scholl) και ενας καθηγητής τους στο πανεπιστήμιο του Μονάχου. Τον Φεβρουάριο του ‘43 οι ναζί την “εξουδετέρωσαν” και έξι μέλη της καταδικάστικαν σε θάνατο δια αποκεφαλισμού.